جراحی قلب یکی از روش‌های درمانی حیاتی در بیماران مبتلا به بیماری‌های عروق کرونر، اختلالات دریچه‌ای و سایر مشکلات قلبی محسوب می‌شود. با وجود پیشرفت‌های گسترده در تکنیک‌های جراحی و مراقبت‌های پزشکی، بسیاری از بیماران پس از عمل با مشکلاتی از قبیل کاهش ظرفیت ریوی، ضعف عضلانی، درد قفسه سینه، محدودیت حرکتی و کاهش کیفیت زندگی مواجه می‌شوند. در این میان، فیزیوتراپی به‌عنوان بخش مهمی از توانبخشی قلبی، نقشی کلیدی در پیشگیری از عوارض بعد از عمل، ارتقای عملکرد قلبی–ریوی، افزایش توانایی جسمی و بازگشت سریع‌تر بیمار به زندگی روزمره دارد. این رویکرد جامع شامل تمرینات تنفسی، حرکتی، هوازی و مقاومتی سبک است که به‌تدریج و با نظارت تیم درمانی اجرا می‌شوند. در این مقاله از فیزیوتراپی فانتوم زنجان با ما همراه باشید.

فیزیوتراپی بعد از عمل قلب باز

عمل قلب باز یکی از جراحی‌های شایع در بیماران مبتلا به بیماری‌های عروق کرونر، ناهنجاری‌های دریچه‌ای یا سایر مشکلات قلبی است. پس از این جراحی، بیماران با مشکلاتی مانند درد قفسه سینه، کاهش ظرفیت ریوی، ضعف عضلانی، محدودیت حرکتی و کاهش سطح فعالیت‌های روزمره مواجه می‌شوند. فیزیوتراپی به‌عنوان بخشی از توانبخشی قلبی، نقش بسیار مهمی در بازگشت سریع‌تر بیمار به زندگی عادی و پیشگیری از عوارض دارد.

---

اهداف فیزیوتراپی بعد از عمل قلب باز

1. پیشگیری از عوارض ریوی (مانند آتلکتازی و عفونت ریه‌ها).

2. بهبود تهویه ریوی و افزایش ظرفیت تنفسی.

3. کاهش درد و بهبود وضعیت قفسه سینه پس از برش جراحی.

4. افزایش توان و استقامت بدن.

5. پیشگیری از لخته‌های خون و مشکلات گردش خون.

6. بازگشت سریع به فعالیت‌های روزمره و بهبود کیفیت زندگی.

---

مراحل فیزیوتراپی بعد از عمل قلب باز

۱. فیزیوتراپی در فاز حاد (بیمارستانی – روزهای اول بعد از جراحی)

• تمرینات تنفسی:

  • استفاده از اسپیرومتر انگیزشی (Incentive Spirometer).

  • تنفس دیافراگمی و تنفس با لب‌های جمع‌شده برای افزایش تهویه.

• سرفه مؤثر: آموزش روش‌های صحیح برای تخلیه ترشحات بدون ایجاد فشار زیاد بر بخیه‌ها (معمولاً با حمایت قفسه سینه با بالش).

• حرکت‌های ساده اندام‌ها در تخت: برای جلوگیری از لخته خون و افزایش جریان خون.

• نشستن کنار تخت و ایستادن زودهنگام: در اولین روزهای بعد از جراحی برای پیشگیری از ضعف شدید.

---

۲. فیزیوتراپی در فاز تحت حاد (پس از ترخیص – هفته‌های اول)

• پیاده‌روی تدریجی با افزایش زمان و مسافت.

• تمرینات کششی و سبک اندام فوقانی و تحتانی با رعایت احتیاط (به‌ویژه در محل بخیه جناغ).

• تمرینات هوازی ملایم (مثل دوچرخه ثابت سبک) با پایش ضربان قلب.

• آموزش وضعیت صحیح بدن هنگام بلند شدن، خوابیدن یا نشستن.

---

۳. فیزیوتراپی در فاز توانبخشی قلبی (چند هفته تا چند ماه پس از عمل)

• تمرینات هوازی منظم: پیاده‌ روی، دوچرخه ثابت، شنا سبک (با اجازه پزشک).

• تمرینات مقاومتی سبک برای تقویت عضلات و بهبود توان عملکردی.

• آموزش کنترل تنفس و مدیریت استرس.

• آموزش به بیمار و خانواده در مورد سبک زندگی سالم، رژیم غذایی، کنترل وزن و ترک سیگار.

---

احتیاط‌ها و نکات مهم

• بیمار نباید فعالیت‌هایی انجام دهد که فشار بیش‌ازحد به محل برش جناغی وارد کند (مثل بلند کردن اجسام سنگین تا ۶–۸ هفته).

• پایش مداوم علائم حیاتی (نبض، فشار خون، تنفس) در طول تمرینات ضروری است.

• در صورت درد قفسه سینه، تنگی نفس شدید، سرگیجه یا تپش قلب غیرطبیعی باید فعالیت فوراً متوقف شود.

• برنامه فیزیوتراپی باید کاملاً فردمحور و بر اساس شرایط قلبی–ریوی بیمار طراحی شود.

---

فیزیوتراپی بعد از عمل قلب باز بخش مهمی از توانبخشی قلبی است که با تمرکز بر بهبود عملکرد ریوی، افزایش توان جسمی، پیشگیری از عوارض و ارتقای کیفیت زندگی، به بیمار کمک می‌کند سریع‌تر به زندگی عادی بازگردد. همکاری بیمار، تیم پزشکی و خانواده نقش اساسی در موفقیت این فرآیند دارد.

فیزیوتراپی بعد از عمل جراحی قلب تا چه مدت انجام می‌شود؟

مدت زمان انجام فیزیوتراپی و توانبخشی قلبی بعد از عمل قلب باز بستگی به شرایط عمومی بیمار، نوع جراحی، بیماری‌های همراه و سرعت بهبودی دارد. به طور کلی می‌توان آن را در سه فاز توضیح داد:

---

۱. فاز حاد (بیمارستانی)

• شروع: از روز اول یا دوم بعد از عمل.

• مدت: تا زمان ترخیص (معمولاً ۵ تا ۱۰ روز).

• تمرکز: تمرینات تنفسی، پیشگیری از عوارض ریوی و عروقی، آموزش حرکات سبک و ایستادن و راه رفتن تدریجی.

---

۲. فاز تحت‌حاد (خانه / کلینیک توانبخشی)

• شروع: بلافاصله پس از ترخیص.

• مدت: حدود ۶ تا ۸ هفته.

• تمرکز:

  • افزایش تدریجی فعالیت‌های هوازی (پیاده‌روی، دوچرخه ثابت سبک).

  • تمرینات کششی و مقاومتی ملایم.

  • آموزش وضعیت‌های صحیح بدن و مراقبت از محل برش جناغی.

• در این دوره بیمار باید به پرهیز از بلند کردن اجسام سنگین و فعالیت‌های شدید توجه کند.

---

۳. فاز توانبخشی قلبی بلندمدت

• شروع: پس از بهبود نسبی و بسته شدن کامل زخم جراحی (معمولاً بعد از ۲ ماه).

• مدت: از ۳ تا ۶ ماه و در برخی بیماران تا یک سال ادامه دارد.

• تمرکز:

  • تمرینات هوازی منظم و کنترل‌شده.

  • تمرینات قدرتی سبک برای اندام‌ها.

  • آموزش سبک زندگی سالم (رژیم غذایی، کنترل استرس، ترک سیگار، مدیریت وزن).

---

نکته مهم

• در بیشتر بیماران، برنامه رسمی فیزیوتراپی ۲ تا ۳ ماه ادامه دارد.

• پس از آن، بیمار باید فعالیت‌های ورزشی سبک و منظم (مثل پیاده‌روی روزانه) را به‌طور مادام‌العمر ادامه دهد.

• مدت دقیق برای هر فرد متفاوت است و باید با نظر متخصص قلب و فیزیوتراپیست تعیین شود.

مراحل و چگونگی انجام فیزیوتراپی بعد از جراحی قلب

 مرحله ۱: فاز حاد (بیمارستانی – ۱ تا ۱۰ روز پس از عمل)

اهداف: پیشگیری از عوارض ریوی و عروقی، بهبود تهویه، آغاز تحرک زودهنگام.
روش‌ها:

• تمرینات تنفسی:

  • تنفس دیافراگمی.

  • استفاده از اسپیرومتر انگیزشی (Incentive Spirometer).

  • تمرین تنفس با لب‌های جمع‌شده.

• سرفه و تخلیه ترشحات: آموزش سرفه با حمایت قفسه سینه توسط بالش.

• حرکت اندام‌ها در تخت: حرکات ساده مچ، زانو و شانه‌ها برای گردش خون.

• نشستن و ایستادن زودهنگام: نشستن کنار تخت و سپس راه رفتن کوتاه با کمک پرسنل.

---

 مرحله ۲: فاز تحت‌حاد (کلینیک یا خانه – هفته ۲ تا ۸ پس از ترخیص)

اهداف: افزایش تدریجی توانایی جسمی، جلوگیری از ضعف عضلات، آموزش سبک زندگی سالم.
روش‌ها:

• تمرینات هوازی سبک:

  • پیاده‌روی آرام (شروع با ۵–۱۰ دقیقه، افزایش تدریجی).

  • دوچرخه ثابت با شدت کم.

• تمرینات کششی و انعطاف‌پذیری: حرکات ساده دست و پا با رعایت محدودیت محل بخیه جناغی.

• تمرینات مقاومتی ملایم: با کش‌های سبک یا وزنه‌های خیلی سبک (بعد از اجازه پزشک).

• آموزش وضعیت‌های صحیح بدن:

  • جلوگیری از فشار زیاد روی قفسه سینه.

  • روش درست بلند شدن از تخت (رول به پهلو → نشستن → ایستادن).

---

🔹 مرحله ۳: فاز توانبخشی قلبی (بلندمدت – ۲ تا ۶ ماه بعد از جراحی)

اهداف: بازگشت به سطح فعالیت‌های روزانه و اجتماعی، افزایش استقامت و کیفیت زندگی.
روش‌ها:

• تمرینات هوازی منظم:

  • پیاده‌روی روزانه ۲۰–۴۰ دقیقه.

  • دوچرخه‌سواری سبک یا شنا (با اجازه پزشک).

• تمرینات قدرتی ملایم: برای اندام‌های فوقانی و تحتانی، با رعایت محدودیت وزنی (معمولاً < ۲-۳ کیلوگرم در ماه‌های اول).

• کنترل تنفس و ریتم فعالیت‌ها: استفاده از تکنیک صرفه‌جویی در انرژی.

• آموزش سبک زندگی سالم:

  • رژیم غذایی کم‌چرب و کم‌نمک.

  • ترک سیگار.

  • مدیریت استرس و خواب کافی.

---

 مرحله ۴: نگهدارنده (مادام‌العمر)

• ادامه فعالیت‌های ورزشی سبک و منظم.

• پیگیری دوره‌ای با پزشک و فیزیوتراپیست.

• رعایت اصول زندگی سالم برای جلوگیری از عود مشکلات قلبی.

---

✅ نکته مهم:

• شدت و مدت تمرینات باید بر اساس وضعیت قلبی–ریوی هر فرد، نتایج تست‌های ورزشی و نظر پزشک معالج تعیین شود.

• در صورت بروز علائمی مثل درد قفسه سینه، تنگی نفس شدید، سرگیجه یا تپش قلب غیرطبیعی باید تمرین فوراً قطع شود.

انواع تمرینات فیزیوتراپی پس از جراحی قلب

بعد از جراحی قلب (مثل عمل قلب باز یا تعویض دریچه)، تمرینات فیزیوتراپی بخش مهمی از روند توانبخشی قلبی هستند. این تمرینات به ۴ دسته کلی تقسیم می‌شوند:

---

۱. تمرینات تنفسی (Respiratory Exercises)

🔹 هدف: جلوگیری از عوارض ریوی (مثل آتلکتازی و عفونت)، بهبود تهویه و افزایش ظرفیت ریه.

• تنفس دیافراگمی: دست روی شکم گذاشته شود، با دم عمیق شکم بالا بیاید و با بازدم پایین برود.

• تنفس با لب‌های جمع‌شده (Pursed-lip breathing): دم عمیق از بینی → بازدم آرام از دهان با لب‌های نیمه‌بسته.

• استفاده از اسپیرومتر انگیزشی (Incentive Spirometer): دستگاهی برای تقویت ریه.

• سرفه کنترل‌شده: با گذاشتن بالش روی قفسه سینه برای محافظت از بخیه جناغی.

---

۲. تمرینات حرکتی و کششی (Mobility & Stretching)

🔹 هدف: جلوگیری از خشکی مفاصل، حفظ انعطاف‌پذیری و کاهش درد.

• حرکات ملایم اندام فوقانی و تحتانی (چرخش مچ، خم و راست کردن آرنج و زانو).

• کشش‌های سبک شانه و پشت بدون فشار زیاد به محل جراحی.

• حرکت دادن گردن (خم، باز، چرخش ملایم).

---

۳. تمرینات هوازی (Aerobic / Endurance Training)

🔹 هدف: افزایش استقامت قلبی–ریوی و بازگشت تدریجی به فعالیت‌های روزانه.

• پیاده‌روی آرام (شروع با ۵–۱۰ دقیقه، افزایش تدریجی تا ۳۰–۴۰ دقیقه در روز).

• دوچرخه ثابت سبک (در کلینیک یا خانه، بعد از اجازه پزشک).

• بالا رفتن تدریجی از پله‌ها با کنترل ضربان قلب.

• شدت باید ملایم تا متوسط باشد (معمولاً بیمار بتواند هنگام فعالیت صحبت کند = talk test).

---

۴. تمرینات مقاومتی سبک (Light Resistance Training)

🔹 هدف: تقویت عضلات اندام‌ها، جلوگیری از ضعف عمومی بدن.

• استفاده از کش‌های سبک یا وزنه‌های کوچک (کمتر از ۲–۳ کیلوگرم در ماه‌های اول).

• تمرینات باز و بسته کردن دست‌ها، بلند کردن ملایم بازوها، نشستن و برخاستن از صندلی.

• افزایش شدت بسیار تدریجی و فقط با نظر پزشک و فیزیوتراپیست.

---

⚠️ نکات مهم ایمنی

• تمرینات باید همیشه تحت نظر فیزیوتراپیست یا با برنامه مشخص انجام شوند.

• در صورت درد قفسه سینه، تنگی نفس شدید، سرگیجه یا خستگی غیرعادی باید تمرین متوقف شود.

• بلند کردن اجسام سنگین و فشار آوردن به جناغ تا ۶–۸ هفته اول ممنوع است.

---

✅ در مجموع: تمرینات فیزیوتراپی بعد از جراحی قلب شامل تمرینات تنفسی، حرکتی، هوازی و مقاومتی سبک هستند که به تدریج و با پایش علائم حیاتی بیمار پیش می‌روند.

کلام آخر

فیزیوتراپی بعد از جراحی قلب نه تنها در کاهش عوارض پس از عمل مانند مشکلات ریوی، درد قفسه سینه و ضعف عضلانی مؤثر است، بلکه نقش مهمی در بازتوانی جسمی، افزایش ظرفیت فعالیتی، ارتقای کیفیت زندگی و کاهش خطر عود بیماری‌های قلبی دارد. اجرای صحیح و مرحله‌به‌مرحله برنامه فیزیوتراپی، همراه با همکاری فعال بیمار و خانواده، موجب تسریع روند بهبود و بازگشت ایمن بیمار به فعالیت‌های اجتماعی و شغلی می‌شود. بنابراین می‌توان گفت فیزیوتراپی، جزئی ضروری از درمان و مراقبت جامع بیماران پس از جراحی قلب است.